Dossier sociale en inclusieve muziekpraktijken

Muziek maken en muziek beleven is een krachtig middel voor sociale verbinding en inclusie. Muziek is een universele taal die de kracht heeft om mensen samen te brengen, ongeacht hun achtergrond, ervaring en vermogen. Maar hoe begin je eraan? Welke methoden en inspirerende praktijken bestaan er al?

Samen muziek maken betekent een gedeeld proces van waardecreatie (Savage et al., 2020). Dit proces kan een sociale en inclusieve dimensie krijgen wanneer het bewust wordt ontworpen om toegankelijk en participatief te zijn voor iedereen.

Een sociale of participatieve muziekpraktijk is een praktijk waarbij facilitators, muzikanten, kunstenaars en begeleiders samenwerken met een precaire groep om een muzikaal proces of product te creëren. Hierbij zijn zowel het proces als het eindresultaat even belangrijk. De gezamenlijke creatie en samenwerking staan centraal.

• Drift is een platform en muzieklabel voor participatieve muziek. Met Drift gaat kleinVerhaal op zoek naar muzikale verhalen buiten het reguliere circuit. Drift werkt met jonge kwetsbare muzikanten, daklozen, gevangenen of mensen met psychische en/of fysieke beperkingen of met muzikanten met uiteenlopende culturele achtergronden. Drift werkt samen met organisaties uit de sociale sector. Die samenwerkingen zijn heel belangrijk. De partners kennen de achtergrond van de muzikanten en volgen vanuit hun perspectief het traject mee op. Samen proberen ze ook drempels weg te nemen. Partners begeleiden bijvoorbeeld muzikanten tot aan de studio, of geven tips over hoe om te gaan met bepaalde individuen.

Een inclusieve muziekpraktijk biedt een kader en omgeving waarin iedereen kan deelnemen en deelhebben. Dit betekent dat de setting toegankelijk, divers en een veilige ruimte (safe(r) space) is. Iedereen is welkom, ongeacht klasse, gender, etniciteit, leeftijd, mentale of fysieke beperking. Het richt zich in het bijzonder op mensen die drempels ervaren bij vrijetijdsparticipatie. Deze praktijk streeft naar een rechtvaardige en participatieve ervaring en omgeving.

• Tijdens de evenementen van Sub_bar worden geen luidsprekers of akoestisch materiaal gebruikt. In plaats daarvan richten de artiesten zich op de trillingen en veranderingen die in het lichaam van het publiek plaatsvinden. Voor bezoekers is het een visuele en fysieke interactie met kunst. Een belangrijk aspect is de betrokkenheid van de dovengemeenschap, die een actieve rol speelt in de organisatie en uitvoering van de evenementen. Sub_bar biedt een platform waar diversiteit wordt gevierd en waarin personen die niet of minder goed tot horen niet alleen toeschouwers zijn, maar ook actieve deelnemers. Deze inclusieve benadering zorgt voor een rijke en betekenisvolle ervaring voor iedereen.

Het uiteindelijke doel van inclusieve, sociale en participatieve muziekpraktijken is het stimuleren van ontmoeting en verbinding, het bevorderen van inclusie en participatie en het verbeteren van individueel welzijn. Muziek biedt de mogelijkheid tot zelfexpressie en kan het zelfvertrouwen van deelnemers vergroten. Daarnaast moet er ruimte worden gemaakt voor diverse noden, zodat iedereen zich gehoord voelt. Eigenaarschap en gelijkwaardigheid zijn eveneens van belang, waarbij de deelnemers actief kunnen bijdragen aan het proces en de machtsverschillen tussen hen worden verkleind. Bovendien kan het een manier zijn om minderheden een stem te geven en de diversiteit binnen een project te verrijken.

Randvoorwaarden voor deelnemers en praktijkmakers

Om een inclusieve muziekpraktijk te realiseren, is het belangrijk een veilige ruimte te creëren waarin iedereen zich gehoord en gerespecteerd voelt. De vaardigheden van de facilitators, begeleiders en muzikanten spelen ook een belangrijke rol. Zij moeten verschillende rollen kunnen vervullen en in staat zijn diverse deelnemers te begeleiden en te ondersteunen. Toegankelijkheid is eveneens essentieel: fysieke, sociale en communicatieve drempels moeten worden verlaagd, bijvoorbeeld door het inzetten van doventolken of aangepaste instrumenten.

Fysieke toegankelijkheid is een aandachtspunt, aangezien niet alle ruimtes en instrumenten geschikt zijn voor mensen met motorische beperkingen. Rolstoeltoegankelijke locaties, ergonomische instrumenten en alternatieve speelmogelijkheden zijn nodig om deelhebben te waarborgen. 

Daarnaast speelt ook culturele diversiteit een rol. Er bestaat het risico dat dominante muziekstijlen de norm bepalen en bepaalde culturele tradities minder aan bod komen. Daarom is het belangrijk ruimte te maken voor diverse muzikale uitingen en respectvol om te gaan met verschillende achtergronden.

Economische drempels kunnen eveneens een uitdaging vormen. Instrumenten, lessen en repetitieruimtes kunnen duur zijn, waardoor bepaalde groepen moeilijker kunnen deelnemen. Gratis of laagdrempelige initiatieven, subsidies en instrumentendelingen kunnen deze barrière verlagen. 

Ook kan taal een obstakel vormen voor mensen die de voertaal niet voldoende beheersen. Visuele hulpmiddelen, eenvoudige taal en meertalige of visuele ondersteuning kunnen hierin ondersteuning bieden.

Psychologische veiligheid en zelfvertrouwen spelen ook een grote rol. Sommige deelnemers voelen zich onzeker of ervaren prestatiedruk. Een veilige en ondersteunende omgeving zonder oordeel is essentieel, net als het erkennen van ieders eigen ritme en mogelijkheden. De samenwerking kan binnen een groep leiden tot machtsverschillen of miscommunicatie. Een open dialoog en gedeeld eigenaarschap helpen om ieders stem te waarderen en de samenwerking te versterken.

Methodieken

De masterproef Muziek als wondermiddel voor sociale cohesie? (Pelle Broos, 2021) onderzoekt hoe muziek sociale verbinding kan stimuleren binnen diverse groepen. Aan de hand van methodieken uit de sociaal-artistieke sector analyseert de studie hoe muzikale samenwerking kan bijdragen aan inclusie, participatie en gemeenschapsvorming. De scriptie bespreekt zowel theoretische kaders als praktijkvoorbeelden en biedt inzichten voor muzikanten, jeugdwerkers en beleidsmakers die muziek willen inzetten als middel voor sociale cohesie.

De studie van Broos identificeert verschillende methodieken, zoals co-creatie, improvisatie en community music, die eigenaarschap en inclusie bevorderen. Ritmische en vocale werkvormen versterken het groepsgevoel, terwijl muziek als dialooginstrument bijdraagt aan interculturele uitwisseling en wederzijds begrip. Deze benaderingen tonen hoe muziek niet alleen artistieke expressie stimuleert, maar ook sociale drempels verlaagt en verbinding tussen diverse groepen creëert.

Crossing Borders: Sharing Songs is een Europees KA2-project dat migrerende jongeren stimuleert om deel te nemen aan muziekprojecten. Het ondersteunt muzikanten en jeugdwerkers met methodologieën en innovatieve benaderingen voor participatief werk binnen cultureel diverse groepen.

De samenwerking tussen kleinVerhaal, Flotsam Sessions, Orchestre Partout en Muziekmozaïek Folk & Jazz resulteerde in een documentaire en een praktische gids. Deze Crossing Borders: Sharing Songs-booklet bundelt inzichten, methodes en concrete tips voor inclusieve muziekpraktijken. Het project werd afgesloten met een blended mobility in Oostende, waar 30 muzikanten samenwerkten aan een uniek concert. Muziekmozaïek volgde het hele traject en verzamelde de geleerde lessen, die nu beschikbaar zijn voor muzikanten, jeugdwerkers en culturele organisaties.

• download hier de publicatie.

De sociale impact van samen muziek maken

'Het gaat, voor alle duidelijkheid, over initiatieven waarbij muziek wordt gemaakt met kansengroepen', licht An De bisschop toe in een interview voor HOGENT. 'De muziek zelf staat daarbij centraal. Muziekprojecten die een veeleer therapeutische benadering hanteren, maken geen deel uit van het onderzoek'.

Het internationale onderzoeksproject 'Music for Social Impact: Practitioners' Contexts, Work & Beliefs' onderzocht sociaal-artistieke muziekactiviteiten in Colombia, België, Finland en het Verenigd Koninkrijk. Het onderzoek richtte zich op de (vaak professionele) muzikanten die deze projecten leiden, hun achtergrond, opleiding, overtuigingen en context. In België werden onder andere projecten zoals Klein Verhaal in Oostende, The Ostend Street Orkestra en de Ledebirds in Gent onderzocht. De bevindingen benadrukken de veelzijdige rol van muzikanten in deze projecten, die naast muzikant ook organisator, coach en eindverantwoordelijke zijn. Er wordt gepleit voor een grotere integratie van sociaal werkperspectieven en de ontwikkeling van sociale en organisatorische vaardigheden in het hoger kunstonderwijs om de effectiviteit van sociaal-artistieke muziekpraktijken te vergroten.

De Academische Leerstoel Jonet voor Sociale Actie en Muziek Maken, opgericht in oktober 2022 aan de Universiteit Gent (UGent) en de Hogeschool Gent (HoGent), richt zich op het onderzoeken en bevorderen van sociaal-artistieke muziekpraktijken. Het doel is om de kracht van muziek te benutten voor sociale impact en bij te dragen aan een samenleving die diversiteit, inclusie en gelijkheid waardeert en bevordert. Onder leiding van professor An De Bisschop richt de leerstoel zich op onderzoek en opleiding: het uitvoeren van kritisch onderzoek naar sociaal-artistieke muziekpraktijken en het ontwikkelen van trainingen en professionele ontwikkeling voor muzikanten en culturele werkers die muziek willen inzetten voor sociale actie.

Deze initiatieven worden ondersteund door het Centre for Social Action and Music Making (CESAMM), dat fungeert als een centrum voor onderzoek en opleiding op dit gebied. De oprichting van de leerstoel werd mogelijk gemaakt door de samenwerking met zeven grote muziekcentra die fungeren als 'hubs' voor sociale en gemeenschapsmuziekprojecten: deSingel, Concertgebouw Brugge, De Centrale, Handelsbeurs, Musica, Flagey en het Klara Festival. Door deze gecombineerde inspanningen beoogt de leerstoel een diepgaandere integratie van sociaal werkperspectieven en de ontwikkeling van sociale en organisatorische vaardigheden in het hoger kunstonderwijs, wat bijdraagt aan de effectiviteit van sociaal-artistieke muziekpraktijken.

Enkele praktijken in de kijker

• Ancienne Belgique (AB) organiseert naast concerten ook projecten waarin muziek wordt ingezet als motor voor verandering. In hun werking is er expliciete aandacht voor maatschappelijke betrokkenheid en activisme. 'Muziek is onmisbaar in activisme. Het is een universele manier om mensen van alle talen en culturen op een heel laagdrempelige manier te bereiken' vertelt Astrid De Sterck. Muziek wordt hier ingezet om verbinding te maken over verschillen heen, en om stemmen te versterken die anders weinig gehoord worden.
• Orchestre Partout is een Nederlands initiatief dat sinds 2010 muziek maakt samen met bewoners van asielzoekerscentra, statushouders en professionele muzikanten. Het orkest creëert een veelzijdig repertoire, geïnspireerd op de muzikale achtergronden van alle betrokkenen. Muziek fungeert hier als gemeenschappelijke taal, als een brug tussen werelden. De samenwerking stimuleert culturele uitwisseling, gelijkwaardigheid en creatief eigenaarschap binnen een veilige en ondersteunende omgeving.
• Allez Chantez! brengt mensen samen via laagdrempelige meezingmomenten in het hele land. Zonder repetities of audities nodigen ze iedereen uit om gewoon mee te zingen. Het plezier van samen zingen staat centraal, en deelnemers hoeven geen zangervaring te hebben. De sessies bevorderen ontmoeting, gemeenschapsgevoel en welzijn. Allez Chantez! toont hoe een eenvoudige muzikale formule toch een grote sociale impact kan hebben.